Sztuka witrażu - historia w pigułce

"Witraż jest to kompozycja wykonana z odpowiednio dobranych i zestawionych ze sobą kawałków szkła barwionych w masie, połączonych ołowianymi szprosami w kwatery, które stanowią wypełnienie otworu okiennego." Niżej przedstawiona krótka historia witraży opisuje kilka ważniejszych faktów z jego rozwoju na świecie, oraz prezentuje dokonania polskich artystów w tej dziedzinie.

Witraż rozwinął się z mozaiki. Pierwsze wzmianki o witrażach pochodzą z początku V w. i od samego początku jego rozwój był związany z budownictwem kościelnym. Najstarszy zachowany witraż przedstawiający głowę Chrystusa z klasztoru Weissenburg, pochodzi z IX w. W architekturze kościelnej i klasztornej witraż był nie tylko szybą zamykającą otwór okienny. Wprowadzając światło do wnętrza, barwił je i wytwarzał nastrój, stanowił ilustrowaną księgę przedstawień religijnych, co niewątpliwie wywierało olbrzymie wrażenie wśród wiernych zgromadzonych w kościele, wzbudzając w nich respekt i większą bojaźń bożą. Rozwój witrażu nastąpił w XII w. kiedy to powierzchnia okien uległa znacznemu powiększeniu oraz udoskonalono technikę produkcji i barwienia szkła. Rozkwit witrażownictwa nastąpił w okresie gotyku (XIII i XIV w.), wówczas zajął on ważną pozycję wśród sztuk pięknych. Przykładem kunsztu ówczesnych artystów mogą być witraże kościołów w Chartres, Bourges, katedry Notre Dame i Ste Chapelle w Paryżu, w Polsce – w Kościele Mariackim w Krakowie.

Od XVI wieku witraż stopniowo zanika, znajomość jego technik upada.

Monumentalne budownictwo renesansu i baroku nie składało szczególnych zapotrzebowań pod adresem witrażystów. Jasne światło dzienne przepełniać zaczęło wnętrza. Epoka renesansu wzorując się na spuściźnie antyku odwróciła się od średniowiecza. Zanikły witraże o charakterze mozaikowym oraz ikonograficznym. Od końca XV wieku coraz wyraźniej występuje okno oszklone o świeckim charakterze przedstawień, rozwijając formę okien herbowych i gabinetowych. Okna zaczęły także imitować malowidła sztalugowe, stając się właściwie malowidłami na szkle. Stosowano coraz większe i cieńsze szyby, redukowano również listwy ołowiane, używano częściej farby naszkliwne. Nowością było zapoczątkowanie w tym okresie stosowania diamentu szklarskiego , co ułatwiło wycinanie szkła według szablonów. W XVIII wieku pod pretekstem potrzeby oświetlenia wnętrz zanotowano przypadki usuwanie średniowiecznych witraży z kościołów. Prawie zupełnemu zapomnieniu uległa znajomość witrażownictwa. Rozwinęła się natomiast technika witrochromii czyli malowania na szkle farbami olejnymi czy klejowymi.

Odrodzenie witrażu nastąpiło w XIX wieku pod wpływem romantyzmu i jego fascynacji średniowieczem.

Pojawiły się pierwsze opracowania naukowe poświęcone witrażom oraz warsztaty rozwijające technikę witrażownictwa. Na przełomie XIX i XX wieku walory i piękno witraży odkryła secesja, która przyniosła ze sobą m.in. zamiłowanie do falistych i płynnych linii, bogatej ornamentyki oraz swobodnych układów kompozycyjnych. Znaczące miejsce w witrażownictwie tego okresu zajęli polscy twórcy. Józef Mehoffer zdobył pierwszą nagrodę w międzynarodowym konkursie na witraż do katedry we Fryburgu. Stanisław Wyspiański przygotował projekty witraży dla kościoła oo. Franciszkanów w Krakowie. Ważne w rozwoju współczesnego witrażownictwa były dokonania Ludwika Comforta Tiffany'ego w Nowym Jorku. Zastosował on nowy rodzaj szkieł tzw. opalizowanych a także nową bardziej finezyjną technikę łączenia szkieł witrażowych – przy pomocy owijania ich folią miedzianą i lutowania.
Witrażem interesowali się także ekspresjoniści, kubiści, surrealiści i abstrakcjoniści. Nowatorską formę ekspresji w swych witrażach stosował Mark Chagall. W XX wieku pojawiła się nowa technika witraża szklano-betonowego (dalle de verre). Obecnie witraże mają bardzo szerokie zastosowanie. Spotykane są nie tylko w przeszkleniu okien, lecz także w drzwiach, meblach, przesłonach parawanach, ścianach działowych oraz w przedmiotach użytkowych jak np. lampy, abażury.